Valle de Arce-Artzibar

ARTZIBARKO ERROMERIA ORREAGARA, MENDEZ MENDE.

(Testuak eta irudiak: Jose Etxegoien)

pesadas cruces en los hombros rudos…

largos caminos y los pies desnudos…

pero la paz del alma les resarce.

Van rezando el rosario, reverentes,

todo lo largo de la caminata;

y es un rosario, de la Colegiata,

la hilera negra de los penitentes.

Ya tras la verja de forjado hierro

con suave resplandor la imagen brilla

presa en florido y tuminoso encierro

Pedid allí, a la Virgen sin mancilla

que ella conserve vuestra fe sencilla,

¡romeros de Valdearce y de Valderro!

José María Luzaide, Boiras, 1922

Agur Jesusen Ama / Birjina nerea. / Agur itsasoko izar, / diztia zailea.  / Agur zeruko eguzki

pozkidaz betea. / Agur pekatarien / kaia ta estalpea. / Baina zugandik alde / boitzak ezin du. / Zuregana dijoa / 

zugan bizi nahi du. / Birjin paregabea / bedeinka nazazu. / Agur ama nerea / Agur, agur, agur.

Orreagako Amaren kanta. 1944

 

“Los de Valcarlos se quejaban asimismo en 1576 contra estos tablajeros por hacerles pagar peaje habiendo tabla en aquel lugar, con el mismo resultado favorable. En 1586, los querellantes son los cofrades de Nuestra Señora de Roncesvalles, a los que hacían vejaciones tanto los tablajeros como los soldados que guardaban el puerto. Acudían con motivo de las romerías, gentes de Aézcoa, Salazar, Roncal, Erro, Arce, Urroz, Esteríbar e Ilzarbe, a los que despojaban de su dinero, plata, joyas, etc.; a las mujeres les quitaban “indecentemente” hasta sus joyas y sortijas. Estas cofradías solían tener lugar en mayo y septiembre, y se pidió y obtuvo que no se reconociese a la gente en los 12 días que duraban en total.”

Florencio Idoate, 1960

Ez dago daturik noiz sortu ote ziren Orreagako erromeriak, eta noiz hasi zen jendea tunikaz estalita joaten, gurutzeak bizkar gainean, penitentziagileak eta bertze… Eta gainera, ibar bakoitzak bere erromeria antolatzen du. Erraten da Erdi Aroan hasi omen zela, baina, egiari zor, ez dago agiririk XIX. mendera arte. Aurreko datuak gutxi dira eta aurkitzeko daude. Argi dagoen bakarra da laster kofradia bat eratu zela, eta urtero Kolegiatara joaten zela bere jai eguna ospatzeko.

I. mendetik aitzina, Nafarroako errege-erreginak Donejakue Bidea indartzen hasi ziren. Garai hartan, Orreagan ez zen deus egina, eta gure inguruko bi monasterio txiki Leireko monasterioaren mendean zeuden, mendiz bi aldeetan erromesei aterpe emateko. Bata, San Bizente Garazikoa, Nafarroa Behereko Garazin, eta bertzea, San Salbatore Ibañetakoa, Nafarroa Garaian. Garai hartan, Ibañeta artean ere Erroibarko lurra zen. 1110eko agiri batean jada Ibañetako ermita aipatua dago: “in portu de Auriç”.

1127-1132 artean, apez eta laiko kofradia bat osatu zen, Santiagora zihoazen erromesei laguntzeko. Laguntza Karlomagnoren kapera ondoan eman nahi zuten, hau da, San Salbatore Ibañetakoan; eta etxe bat eraiki nahi izan zuten. Ez dakigu Ibañetako aterpetxea eraikitzen hasi ote ziren, baina laster, iritziz aldatu, eta bortuaren behealdean eraikitzea erabaki zuten; egungo kokalekuan, alegia.

Orreagako Kolegiata 1134-5ean sortu zen ofizialki, Aita Santuak 1137an benedikaturik. Garai hartan bertan (ez dago data zehatzik), 2 kilometrora, foruak “villa de Roscidevallis” zeritzon herriari eman zitzaizkion, hau da, egungo Auritz herriari, baina ezin jakin lehenagotik ere herririk ote zegoen.

1266ko otsailaren 12an, beren eginkizunak berriz ere egiteko eskatu zien Nafarroako errege Teobaldo II.ak Orreagako ospitaleko kofradiako kideei, kofradiakideen bilera egunean izaniko hilketa batek eten egin baitzituen. Irakurtzen zaila bada ere, hona hemen errege Teobaldoren testua, garai hartako erdaretako batean idatzia. Honatx idazkiaren agurra, euskarara ekarria:

 

Thibalt por la gracia de Dius rey de Nauarra, de Champania e de Bria cuemde palazin, a todos los confrades de Val d’Arci, e de Val d’Erro, e de Ezteriuar, qui sedes de la confradria del hospital de Ronçasuailles, salud e gracia. Sepades que a nos fizieron entender el prior e el conuent que por occasion de omicidio por un omne que mataron en el dito hospital al dia de uuestras confradrias, e el nuestro senescal uso fizo pagar la calonia, sedes redrados que no feytes las confradrias como soliades fazer antes. La qual cosa uos dizimos que por tal cosa non deuiades leissar de fer uuestras confradrias, que bien sabedes uos que todauia faziendo el bien, vençe omme al mal. E commo nos entendamos que aqueillas confradrias sean a ondra de todos uos, e a saluamiento de las animas, rogamos uos e aconseillamos que tornedes en fazer uuestras confradrias como soliades en el dito hospital, e si por auentura contesciere otra tal occasion de muert de omme, o ferida, o plagar, nos tornaremos a los fazedores, e non queremos por esto ni por otra occasion, que ningun mal ni enbargo uienga a los confradres si no ad aqueillos qui el mal faran. Otrosi en aqueillos dias que soledes fazer uuestras confradrias no queremos que nengun otro omme estranio uos faga enbargo, saluo los romeos uiandantes ni seades tenudos de dar ren a ninguno, sino aqueillo que uos et uuestros antecessores auedes costumpnado de dar a la caridat del dito hospital.

Demas nos diemos al deuant dicto hospital franqueça de saluedat d’aqueil logar que claman Sorguinaritçaga ata l’ospital de Sant Saluador de Sumi Port, que ningun omme non sea osado de acometer ni de fer mal un a otro, et qui lo feziere, que pague a nos Mil. sueldos de calonia, segunt que el prior et los freires del dito hospital tienen nuestra carta de sal uedat. E por mayor firmeça d’estas cosas deuantdictas fiziemos poner nuestro sieillo en esta present carta que fue feyta et dada en Ronçasuailles quinze dias dentro en febrero, anno Domini.Mº.CCº.LXº. quinto.

Erregea Artzibarko, Erroibarko eta Esteribarko kofradiakideei zuzendu zitzaien, eta badakigu, kofradia horri, gero, beste ibar batzuk lotu zitzaizkiola, hala nola Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa, Arriasgoiti, Longida…, eta ea segurutzat jo dezakegu Baigorriko eta Garaziko auzokideak ere bai. Bada, kofradia horietatik eta tokian tokiko beste erlijio elkarte batzuetatik sortuko ziren Aro Modernoan ibar bakoitzak Kolegiatara antolatutako erromeriak.

XVIII. mendeaz jakin badakigu, Aezkoak berea ezabatzea erabaki zuela, horrela baitago idatzia 1798ko agiri batean, ibarrak erabakita: “urtero egiten zituen bi prozesio; bata, Orreagako San Salbatore ermitara, Ibañetan, eta bertzea, Muskildako Ama Birjinera, Zaraitzun”. Aezkoa ibar osoak bi prozesiori eutsi zien; bata, Aribeko San Joakinera, eta bertzea, Garaioako San Gregoriora. 1936-39ko gerraren ondotik, 1939-41 inguruan, Aezkoa Orreagara erromerian joaten hasi zen, gurutzeak, penitenteak eta ibarreko jantziak eramanda, eta 1970-90eko urteetan, erromeria guztien artean ikusgarriena izan zen. Gaur egun, gainbehera etorria da.

Erromeriari buruzko datu solte batzuk ditugu XVIII. mendeari dagokionez. Horrela, 1730ean, eliza-epaiketa egin zen Aurizko eta Aurizberriko apezaren artean; sekulako ika-mika zuten eskubideen inguruan, erromeria pasatzen zenean. Zalaparta hain handia sortu zenez, apezpikuak kendu egin zuen Aurizberriko 1731ko erromeria, liskarrik ez izateko.

Interesgarria da agiriaren pasarte bat irakurtzea, 1730eko erromeriak nolakoak ziren jakiteko (“Roncesvalles” aldizkaritik hartua. Kofradiako aldizkaria da; 44. Zk. 2007ko apirila):

 

“Lehenik, Artzibar osatzen duten hemezortzi herriek ohitura izan dute eta badute Orreagako Ama Birjinaren Errege Etxera prozesioan urtero joateko, beren apez eta gurutzeekin Igokundearen bezperan, eta halaber, Aurizberri herriak, bere apez eta gurutzearekin, urtean hiru aldiz. Lehena, San Joakin egunean; bigarrena, San Markosen letania handietan, eta hirugarrena, Pazko Mendekostekoan, eta guztiek Auritz zeharkatzen dute.

Bigarren, Auritz zeharkatzean, herriko bikarioak eta alkateak prozesioak hartu ohi dituzte, eta herrian sartzean, Artzibarko prozesioan buru egiten duen apezak, zeinari priore erraten baitiote, eta Aurizberrikoarekin doan bikarioak, estolak gainetik kendu eta Aurizko bikarioari bere omenean eskaintzen dizkiote; izan ere, haren lizentziarik gabe, ezin dira herriko elizan sartu gurutzeak gora eta estola jarrita, eta Aurizko aipatu bikarioak estolak itzultzen dizkie, eta horrela lizentzia ematen die eta laguntzen ditu herritik atera arte.

Hirugarren, Mendekoste bigarren egunean, 1730 honetako maiatzaren 29an, Aurizko bikarioa, elizatorraz jantzita, Aurizberriko prozesioa hartzera atera zelarik, zeinean herri hartako bikarioa baitzihoan buru, eta ikusirik Aurizberrikoa bertze alde batera beha zegoela eta estola eskaini gabe, erran zion nobedade hura arrotz zitzaiola, eta ez bazion lizentzia ematen, ezin zela sartu estola jarrita eta gurutzea gora Aurizko parrokian, eta Aurizberrikoak, orduan, erantzun zuen ezen Artzibarko apezek eskaintza egiten bazuten, Erroibarkoek ez, eta horrela aitzinera jo zuen estola eskaini gabe.

Laugarren, Aurizko apeza zain egon zen bertzea Errege Etxetik noiz itzuliko, eta ohartu zen aurizberritarra gurutzea goratuta eta estola elizatorraren gainean jarrita sartu zela aipatu herrian, eta elizatorraren gainean, kapa beltza eta kapelua buru gainean, eta eliztiarrak, buruak estali gabe. Eta estola eskaturik, Aurizberrikoak ere ezetz erran zion, eta horrela aipatu herria zeharkatu zuen Aurizko bikarioaren borondatearen aurka, eta halako une batean, prozesiokoak inguratu eta mehatxuka hasi zitzaizkion, eta gainera, prozesioko batek ukabila hertsirik egin zion mehatxu eta jipoitzeko keinuak ere bai.

Bosgarren, San Markos egunaren prozesioan, Aurizberrik Orreagako Errege Etxera egiten duen hartan, prozesioa atzera itzultzean, aipatu herriko bikarioa sartzen da herrian aipatu prozesio, gurutze eta estolarekin, Aurizko elizan sartu ere, eta bertan otoitz abestua egiten dute, eta prozesioan doazenek debozioak bultzaturik eskaintza egiten dute, eta eskaintza horretatik ateratzen diren marabediak Aurizko bikarioari ematen zaizkio, eta ekintza horren bidez aitortzen dute sosak hari bakarrik dagozkiola”.

XIX. mendeko gerra ugariek erromeriak eragotzi zituzten, eta badirudi Aurizko priore Nicolás Polit iritsitakoan (1887-1906), berreskuratu eta sendotu zirela prozesioak eta erromeriak berriro. Diotenez, Artzibarko erromeria hartu zen eredutako.

Jada, 1858an eta 1885ean, Erroibarrek, Artzibarrek eta Auritzek botozko prozesio handiak egin zituzten Orreagara.

1899an, Aita Santuak kristandade guztian erromeriak eta prozesioak berreskuratu eta garatzeko eskatu zuen. Iruñeko apezpikuak ere dei berbera egin zuen, hainbat santutegitarako erromeriak berreskuratzeko, hala nola Orreaga, S. Migel, Iratxe, S. Gregorio Ostiense edo Xabier, besteak beste.

1899ko maiatzaren 22an, inguruko ibarrek eta herriek erromeria egin zuten Orreagara; han bildu ziren, besteak beste, Artzibar, Orotz Betelu eta Erroibar. Nonbait, 6.000 lagunek parte hartu zuten. Aezkoak maiatzaren 29an egin zuen; Abaurrepeko Venancio Barber apezaren meza berriko egunean, zehazki.

Ama Birjina Sortzez Garbiaren dogmaren 50. urteurrenean, 1904an, Elizak berriz ere erromeriak sustatu zituen mundu osoan. Orreagakoa 1904ko irailaren 12an egin zen, eta diotenez, inguruko erromesek hiru km adinako luzera hartu zuten errepidean Orreagara iritsi baino lehen; inguruko herri eta ibarretako 42 gurutze zenbatu ziren, inguruko 50 apez, eta 200etik gora lagun, tunikaz estalita et oinutsik.

Orreagako erromeriak, XIX. mendekoak eta XX. mende hasierakoak, Mendekoste Egunaren inguruan egiten ziren. Honatx datak: –1860-70 aldean Auritz hasi zen, Mendekoste aitzineko astelehenean.

– Luzaide asteartean igotzen zen erromerian.

– Artzibar, berriz, Jaunaren igokundearen ondoko asteazkenean joaten zen. Orotzek, 1841 aldean Ibarretik atera zen arren, Artzibarko gainerako herriekin jarraitu zuen. – Aurizberrik bere kasa egiten zuen erromeria Erroibarko gainerako herrietatik bereizita, Mendekoste aitzineko ortzegunean.

– Erroibar, berriz, ortziralean joaten zen.

– Aezkoa, gerraondoan hasi zen (1939-41), Mendekoste ondoko ortzegunean.

– Nafarroa Beherea Ama Birjina buruilekoaren (irailaren 8a) ondoko asteazkenean joaten zen.

– Ondoren, beren erromeriak egiten hasi ziren Txantreako San Jose eliza eta Agoitz.

–1967an, eta ondoko zenbait urtetan, Iruñeko peñek gazteriaren ibilaldi bat antolatu zuten maiatzaren azken igandean.

1960ko hamarkadan, gizarte-aldaketen, lan-betebeharren eta abarren ondorioz, erromeriak asteburuetara aldatu ziren. Nafarroa Behereak irailaren 8tik hurbileneko igandean joateari eutsi zion. Gehienak finkoak badira ere, baten batek eguna aldatzen du, urtearen arabera; beraz, hemen egin dugun zerrenda zertxobait alda daiteke. Adibide hau 2007. urteari dagokio:

Maiatzak 1. Aezkoa, eta Txantrea.

Maiatzaren 1. igandea. Luzaide.

Maiatzaren 2. Igandea. Artzibar eta Orotz Betelu.

Maiatzaren 3. igandea. Erroibar

Maiatzaren 4. igandea, Aurizberri

Ekainaren 1. Igandea. Auritz.

Ekainaren 2. igandea, Agoitz.

Irailaren 5a, asteazkena, Nafarroa Beherea.

 

Artzibarko erromeria.  Artzibar-Orotz Beteluko erromeria maiatzaren bigarren igandean egiten da eta, gaur egun, jendetsuena eta ikusgarriena da. Artzibarko herriak, gehienak urtegiak azpian harrapatuak, Irati aldekoak, goizeko 6etan elkartzen dira Orotz Betelun. Garralda zeharkatzean, ezkilak jotzen dira haien omenez, eta Aurizberriko bentaraino jarraitzen dute bertze zutabearekin bat egiteko.

Urrobi ibaiaren aldekoak herri bakoitzetik abiatuta igotzen dira, eta herrietara iritsi ahala, taldetan elkartzen dira. Gero, denak Arrieta-Hiriberriko zubian elkartzen dira goizeko 7etan, eta denak elkarrekin joanen dira arestian aipatu bentaraino.

Lehenago, badirudi batzuk errepide zaharrean barna joaten zirela egungo Urrobi kanpineraino, eta bertze batzuk, berriz, bide zaharretan gaindi Hiriberritik, toki berera iristeko; handik aitzinera, Aurizberriko bentara iritsi, eta ondoren Auritz jotzen zuten.

Aurizko sarreran, herriko ezkila-hotsak entzuten dira, eta Aurizko alkatearen agurra jasotzen dute; lehenago, apeza ere agertzen zen. Aurizko alkateak erromerietako alkateekin batera zeharkatuko du herria Auriztik atera arte. Kolegiatan, prioreak eta zenbait kalonjek hartze ditu elizan sartu aitzin.

Aurizberriko bentan, hau da, Aurizko sarreran, bi aldeetatik etorritako jendea elkartu, atseden hartu, eta lerroan antolatzen dira, Kolegiataraino prozesioan joateko.

Auritz zeharkatzean eta Orreagako sarreran, gurutzedunak txanoz estaltzen dira eta gurutzeak gora eramaten dituzte; erromeria-bide luzean, aldiz, estali gabe joaten dira, eta gurutzea sorbalda batean.

Ibar bakoitzak bere erara eta hurrenkeran egiten du erromeriaren banaketa. Artzibarkoan, gurutzedun tunikadunak dira aitzindari. Erdian, ibarreko eta Orotz Beteluko alkateak doaz. Gero, elizetako gurutzeak, apezak, gizonak, erlijio-estandarteak, Ama Birjinaren zutoihalak, eta bukaeran, emaztekiak.

Taldeen hurrenkera edo antolaerari buruzko ika-mikarik ere izan da inoiz. 1928an, konparaziora. Kofradiak plazaratzen duen Roncesvalles” aldizkarian aurkitu dugu horren berri; pasartea 2001ean argitaratu zen.

[…] 1928ko martxoaren 14an, Nagoreko Mariaren Alabak Elkarteak Iruñeko apezpikuarengana jo zuen, honakoa azaltzeko: “1) Artzibar eta Orotz Betelu urtero joaten dira prozesioan Orreagako Errege Kolegiatara, Mendekoste aitzineko asteazkenean. 2) Denek aitorturiko aspaldiko ohiturari jarraiki, Nagoreko Mariaren Alabak Elkarteak beti apezen ondoko lekua izan du Orreagarantz joatean, eta azken lekua, handik itzultzean. 3) Zenbait urtetan, Orreagarantz joatean, istilu itsusiak gertatu dira Nagoreko eta Arrietako Mariaren Alabak elkarteen artean, Arrietakoek hartu nahi izan dutelakoz Nagorekoek beti izan duten lekua, eta iazko gorabeherek eraginda, herrien esku-hartze tamalgarria gertatu zen. 4) Gorabehera ikusirik, Artzibarko Udalak bilera egin eta erabaki du Mariaren Alabak prozesioan joan daitezela herri bakoitzeko parrokia-gurutzeen eta penitenteen hurrenkeran. 5) Akordioa ikusirik, Nagoreko Mariaren Alabak Elkartea zokoraturik sentitzen da, eta guztiz sinetsirik Berori dela afera moldatzeko autoritate eskudun bakarra, gurtza ekitaldia baita, Berorrengana jo eta afera konpontzeko eskatzen diogu apalki, bidenabar erranik Berorren erabakiari men eginen diogula”.

Apirilaren 2an, Arrietako Mariaren Alabek beren erantzuna prestatu zuten, apalkiago eta afera konpondu nahian: “Gure Prelatu guztiz maiteari adierazi nahi diogu, ez orain, ez inoiz, ez dugula ordena nahasi nahi izan, zeren, nahiz eta gure xedeei entzungor eginik eta zinegotzi jaun batek gehiegikeriaz erlijio-ekintza batean umiliaturik, amore eman baitugu beti gure eskaeran, halako ekitaldi on eta ederrean zalapartarik ez eragiteko. Elkarte honek zutoihalik gabe joatea erabaki zuen, eta guk deusetarako esku hartu gabe ere, Parrokiako Kabildoak eta Artzibarko Udalak ebatzi dute Mariaren Alabak Elkarteak parrokien hurrenkeran joan daitezela, guztiek egiten duten bezala, Nagorekoak izan ezik, ebazpen horren aurka altxatu baitira”.

Apezpiku jauna saiatu zen saiatu zenez aferaren muina zertan zetzan jakiten, eta txosten xehakatua egiteko enkargua eman zion Orreagako prioreari. Fermin Goicoechea Jaun Priorearen txostenak zazpi puntu ditu. Lehenbizikoan hauxe dio: “ez dago inon jasoa Nagoreko Mariaren alabak aspalditik hona edo duela 40 urtetik hona etorri direnik prozesioan apezen ondoko lehen tokian. 2.: 1925era arte, herri guztietako Mariaren Alabak ez ziren talde gisa joaten, eta ez zuen bakoitzak bere zutoihala eramaten, banaka joaten baitziren, gainerako guztiak bezala”.

Maiatzaren 10ean, prozesioa egin baino egun gutxi batzuk lehenago, Manuel Arce Ochotorena probisore jaunak epai salomonikoa eman zuen: “Ebatzi dugu: 1.:Lehian ari diren elkarteek txandaka goza dezatela lehentasun eskubidea kasuan kasuko prozesioan. 2.: Aurten Nagoreko Mariaren Alabak elkarteak goza dezala aipatu eskubidea” .

 

1878. Hilario Sarasak erromeriaz egindako deskribapena.

Auritzen sortua, apez horrek Orreagako historia bat argitaratu zuen 1878an; testu jakingarria da bertako historiarentzat; besteak beste, erromerien deskribapena.

Hilario Sarasa Suescun (Auritz, 1831- Iruñea, 1910). Kolegiatan bizi eta lan egin zuen. Kontularia izan zen (1869-75), eta gero liburutegian lan egin zuen. 1902an, Historiako Errege Akademiako kide izendatu zuten, eta Nafarroako Monumentu Historiko eta Artistikoen Batzordean lan egin zuen.

Harrigarria da Erroibarko prozesioen berri ez ematea, ezta Garaziko baxenabartarrena ere; beharbada, eten eginen ziren, bigarren karlistaldia bukatu berria baitzen (1872-76), eta baliteke urte batzuetan prozesio horiek egin ez izana. Era berean, ez zituen Artzibarko Irati aldeko herriak aipatu, eta handik urtebetera, behintzat, herri gehienak Orotz Betelukoekin elkartzen ziren, eta gero, Urrobi aldeko guztiekin, non eta, haren hitzetan, “Aurizberriko errotan”, hau da, egun Urrobi kanpina dagoen lekuan. Gaur egun, Aurizberriko bentan elkartzen dira, Aurizko sarreran.

Honatx zer idatzi zuen erromeriez, arras ongi ezagutzen baitzituen.

“Leku honetan jende gutxi bizi da, eta bizitza lasai doa, eta jende metaketaren zalapartak ez du ohiko monotonia hausten.

Ez da feriarik eta merkaturik egiten, eta Gure Amaren Natibitate eguna ere (Kolegiataren Zaindaria) ez da gainerako herrietan bezala ospatzen. Bertako jende aunitz etortzen da, bai eta Frantziako hurbileko herrietakoak ere: Jende hori, ordea, ez dator jostetara, Orreagako Ama Birjina ohoratzera eta Hari opariak eskaintzera baizik. Hortaz, jende gehien-gehiena Sakramentu Santuak jasotzera heldu da, eta Meza Nagusi eta Predikua entzutera, zeina euskaraz ematen baita, bertaratzen den jendearen ohiko hizkuntza delakoz. Arratsaldeko bortzetan Orreaga betiko isiltasunean datza. […]

Orreagak aipatutakoaren antzeko bertze egun batzuk ere izaten ditu, hau da, jendea etortzen baita erlijio-xede hutsez. Luzaide, Artzibar, Aurizberri eta Aurizko prozesioak dira.

Luzaideko prozesioa.-Igokunde egunaren ondoko asteartean egiten da. Goizeko 8etan iristen da Kolegiatara, arrunt ordenaturik, herriko apezak eta udalak lagunduta. Arras jendetsua da, eta ohiturari jarraiki, etxe guztiak daude ordezkaturik, etxekoren bat joaten baita. Berehala elizan sartu, eta Salbea abestu ondoren, zerbait jatera ateratzen dira. Bederatzi eta erdietan edo, meza kantatua entzun, eta elizatik abiatuta, Prozesioan itzultzen dira beren parrokiara, atera ziren modu berean, nor bere baitan bildua eta Arrosario Santua errezatuz, bi legoa eta erdiko ibilbide osoan. Kolegiatako Kabildoa prozesioan doa Iturriotzeraino.

Aurizberriko prozesioa.- Igokunde ondoko ortzegunean egiten da. Luzaidekoaren orden berean iristen da Kolegiatara goizeko 8etan, nor bere baitan bildua, herriko apezak eta Udalak lagundurik. Eskolako haurrak dira aitzindari, maisuak gidaturik; gero, ezkonduak, parrokiako gurutzea apezarekin eta abeslariekin, eta gibelean, emakumeak. Joan-etorrian Arrosario Santua errezatzen duten korotan, eta erromesen gurutzetik, Letania Lauretana kantatzen dute, eta horrela elizan sartuta, apezak ematen duen meza entzuten dute. Herrian inolako pausaldirik egin gabe, prozesioa atzera doa iritsi zen modu berean. Kolegiatako Kabildoak beheitiko plazara laguntzen ditu, eta egun horretan, Aurizberrin jaieguna da.

Aurizko prozesioa. –Auriztarrek ez dute prozesioa egiteko ohiturarik. Zenbait urtez egin dute, eta uste izatekoa da hemendik aitzina ere egitea, herri mugakideen ohitura onak imitatuta.

Artzibarko prozesioa.- Nahita alderantzikatu dugu prozesioak Orreagara iristen diren hurrenkera, Artzibarko herriek egiten dutenaz zehatzago mintzatzeko. Igokunde ondoko asteazkenean egiten da, eta aspaldi-aspaldikoa da. Jendetsuena da, eta Ibarreko herri guztiek parte hartzen dute.

Herri batzuek gauerdian atera behar izaten dute, lau eta bortz legoara baitaude Orreagatik, eguraldi txar guztien gainetik; eta ez da txikia jende horien sakrifizioa, ez horixe; munduko ondasunetan urri, baina fedean aberats, gau osoa ematen dute harkaitz eta amildegietan oinez ibiltzen, agian hotzak eta erauntsiak jota, eta oin oinutsak zaurituta, penitentzia egiteko nahia baitute.

Hurbilen dauden herrietakoak bertze herrietakoen zain daude, eta horrela, ibilbide osoan, prozesioa handiagotzen da, ibaia ibaiadarren urak bildu arauz handiagotzen den gisan.

Hunkigarria da ikustea nola jaisten den jendetza hura sigi-saga errepide bazterrean kokaturiko herrietatik malkar haietan behera, gauez, otoitzean eta Ama Birjinari kantari, herrixka aunitzetako ezkila-hotsek agur egiten dieten bitartean.

Lusarretan jada prozesioa handia osatua da, Orotz Betelu baizik ez baita gehitzekoa, eta Aurizberriko errotan batuko zaie.

Hortik aitzinera, Ibar osoa elkarrekin joaten da Aurizko karrikan barna; eta Orreagako dermioan sartzean, Errolanen Gurutzean, Kolegiatako ezkilek orok jotzen dute.

Orden handienarekin iristen da prozesioa goizeko 8etan, koro batzuk Arrosario Santuari otoizka; bertze batzuek Salbea abesten dute, eta bertze batzuek, Letania. Ehun lagun baino gehiago joaten dira aitzindari tunikaz estalita, gurutze izugarriak eramanik, eta oinutsik; ondotik, gurutzerik gabeko gizonak; ondoren, apezak eta beste hainbat parrokiatako hogeita bat gurutze, eta atzean, emakume olde handia. Hala gizonak nola emakumeak koroak osatuta iristen dira, Udaleko kideak buru direla, eta horrela sartzen dira elizan, ezkilek orok jotzen duten bitartean.

Gau osoa oinez, baraurik eta, jakina, oinutsik, eman duten tunikadunek Sakramentu Santuak jasotzen dituzte lehenik, hau da, aitortza eta jaunartzea, eta aunitzek ezin sakramenturik hartu eguerdia pasatu arte. Meza nagusi bat entzuten dute, ibarreko apezek txandaka emana, Kolegiatako abesbatzak organoz abestua.

Otamenaren ondoren, arratsaldeko ordu bietan, ezkilek berriz ere jotzen dute, prozesioa abiatzekoa dela iragartzeko, eta ordu bi eta erdietan abiatzen da, iritsi zen modu berean, Kolegiatako Kabildoa lagun hartuta herritik atera arte. […]

 

1916. Erromeriari buruzko pasartea, Leoncio Urabayenek idatzia.

Leoncio Urabayen, (Errotz, -Arakil-, 1888 // Iruñea, 1968). Euskal Herriko lehen geografo modernoa da, eta ikasketa bukaerako ikerketan (1916) Orotz Betelu ikertu zuen. Ugaria da herriari buruzko informazioa, Artzibarko azterlanerako iturri guztiz egokia.

Erromeriaz ere mintzo da, jakina. Ohar batean dio Orotz Betelu Artzibarkoa ez bazen ere, elkarrekin joaten segitzen zutela. Ez zuen aipatu, baina bitxikeria gisa erran dezagun, goizeko 7etan, erromeriak Garralda zeharkatzean, ezkilak jotzen dituztela (23-24. or. ):

“Igokundearen ondoko asteazkenean, Artzibarko jendea erromesaldian joaten da Orreagako santutegira (24). Azparren, Gorraitz eta Artozkiko erromesak goizeko ordu bietan edo hiruetan iristen dira Orotz Betelura. Orotz Betelukoak lotzen zaizkie, eta denak elkarrekin, goizeko lauretan abiatzen dira. Aurrean, gurutze eramaileak doaz, tunikaz jantziak, aurpegia estalia, soka bat gerrian, oinutsi eta baraurik. Gurutzeak pago-zurez eginak dira; metro eta erdi edo bi metro dira luze; eta metro bat edo metro eta erdi, zabal. Enborraren diametroa 10-15 zentimetrokoa da. Astunak dira. Bidean, penitenteek arrosarioa errezatzen dute, eta atzean, apezek eta gainerakoek orok letania abesten dute; batzuk oinez datoz; besteak, zaldiz. Goizeko zortziak aldean, erromesaldia Aurizberriko bentara iristen da (Auritz ondoan), eta Artzibarko beste herrikoekin elkartzen dira. Guztiek elkarrekin Aurizko karrika zeharkatzen dute, penitenteek gurutzeak bizkar gainean eta besoak zabalik daramatzatela. Horrela ere sartzen dira Orreagan; guztiek aitortza egiten dute, bai eta jaunartzea ere; meza nagusia entzuten dute, predikua euskaraz ematen da, eta gero, itzultzen dira, arratsaldeko ordu bietan abiatuta, iritsi ziren modu berean. Orotz Betelura arratsaldeko seiak aldera iristen dira (25).

1885ean, Orotz Beteluk bertze erromesaldi bat egin zuen Orreagara, agorrilean. Herri guztiak parte hartu zuen eta Orreagako Ama Birjinari arren erregutu zioten kolera ez zedila Orotz Betelura iritsi, gaitz hori Nafarroako bazterrak hondatzen ari baitzen. Kolerak ez zuen Orotz Betelu jo.”

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

Orreagako elizatik ateratzen. (La Hormiga de Oro aldizkaria, 1927).

ARTZIBARKO ERROMERIA ORREAGARA, MENDEZ MENDE.

(Testuak eta irudiak: Jose Etxegoien)

pesadas cruces en los hombros rudos…

largos caminos y los pies desnudos…

pero la paz del alma les resarce.

Van rezando el rosario, reverentes,

todo lo largo de la caminata;

y es un rosario, de la Colegiata,

la hilera negra de los penitentes.

Ya tras la verja de forjado hierro

con suave resplandor la imagen brilla

presa en florido y tuminoso encierro

Pedid allí, a la Virgen sin mancilla

que ella conserve vuestra fe sencilla,

¡romeros de Valdearce y de Valderro!

José María Luzaide, Boiras, 1922

Agur Jesusen Ama / Birjina nerea. / Agur itsasoko izar, / diztia zailea.  / Agur zeruko eguzki

pozkidaz betea. / Agur pekatarien / kaia ta estalpea. / Baina zugandik alde / boitzak ezin du. / Zuregana dijoa / 

zugan bizi nahi du. / Birjin paregabea / bedeinka nazazu. / Agur ama nerea / Agur, agur, agur.

Orreagako Amaren kanta. 1944

 

“Los de Valcarlos se quejaban asimismo en 1576 contra estos tablajeros por hacerles pagar peaje habiendo tabla en aquel lugar, con el mismo resultado favorable. En 1586, los querellantes son los cofrades de Nuestra Señora de Roncesvalles, a los que hacían vejaciones tanto los tablajeros como los soldados que guardaban el puerto. Acudían con motivo de las romerías, gentes de Aézcoa, Salazar, Roncal, Erro, Arce, Urroz, Esteríbar e Ilzarbe, a los que despojaban de su dinero, plata, joyas, etc.; a las mujeres les quitaban “indecentemente” hasta sus joyas y sortijas. Estas cofradías solían tener lugar en mayo y septiembre, y se pidió y obtuvo que no se reconociese a la gente en los 12 días que duraban en total.”

Florencio Idoate, 1960

Ez dago daturik noiz sortu ote ziren Orreagako erromeriak, eta noiz hasi zen jendea tunikaz estalita joaten, gurutzeak bizkar gainean, penitentziagileak eta bertze… Eta gainera, ibar bakoitzak bere erromeria antolatzen du. Erraten da Erdi Aroan hasi omen zela, baina, egiari zor, ez dago agiririk XIX. mendera arte. Aurreko datuak gutxi dira eta aurkitzeko daude. Argi dagoen bakarra da laster kofradia bat eratu zela, eta urtero Kolegiatara joaten zela bere jai eguna ospatzeko.

I. mendetik aitzina, Nafarroako errege-erreginak Donejakue Bidea indartzen hasi ziren. Garai hartan, Orreagan ez zen deus egina, eta gure inguruko bi monasterio txiki Leireko monasterioaren mendean zeuden, mendiz bi aldeetan erromesei aterpe emateko. Bata, San Bizente Garazikoa, Nafarroa Behereko Garazin, eta bertzea, San Salbatore Ibañetakoa, Nafarroa Garaian. Garai hartan, Ibañeta artean ere Erroibarko lurra zen. 1110eko agiri batean jada Ibañetako ermita aipatua dago: “in portu de Auriç”.

1127-1132 artean, apez eta laiko kofradia bat osatu zen, Santiagora zihoazen erromesei laguntzeko. Laguntza Karlomagnoren kapera ondoan eman nahi zuten, hau da, San Salbatore Ibañetakoan; eta etxe bat eraiki nahi izan zuten. Ez dakigu Ibañetako aterpetxea eraikitzen hasi ote ziren, baina laster, iritziz aldatu, eta bortuaren behealdean eraikitzea erabaki zuten; egungo kokalekuan, alegia.

Orreagako Kolegiata 1134-5ean sortu zen ofizialki, Aita Santuak 1137an benedikaturik. Garai hartan bertan (ez dago data zehatzik), 2 kilometrora, foruak “villa de Roscidevallis” zeritzon herriari eman zitzaizkion, hau da, egungo Auritz herriari, baina ezin jakin lehenagotik ere herririk ote zegoen.

1266ko otsailaren 12an, beren eginkizunak berriz ere egiteko eskatu zien Nafarroako errege Teobaldo II.ak Orreagako ospitaleko kofradiako kideei, kofradiakideen bilera egunean izaniko hilketa batek eten egin baitzituen. Irakurtzen zaila bada ere, hona hemen errege Teobaldoren testua, garai hartako erdaretako batean idatzia. Honatx idazkiaren agurra, euskarara ekarria:

 

Thibalt por la gracia de Dius rey de Nauarra, de Champania e de Bria cuemde palazin, a todos los confrades de Val d’Arci, e de Val d’Erro, e de Ezteriuar, qui sedes de la confradria del hospital de Ronçasuailles, salud e gracia. Sepades que a nos fizieron entender el prior e el conuent que por occasion de omicidio por un omne que mataron en el dito hospital al dia de uuestras confradrias, e el nuestro senescal uso fizo pagar la calonia, sedes redrados que no feytes las confradrias como soliades fazer antes. La qual cosa uos dizimos que por tal cosa non deuiades leissar de fer uuestras confradrias, que bien sabedes uos que todauia faziendo el bien, vençe omme al mal. E commo nos entendamos que aqueillas confradrias sean a ondra de todos uos, e a saluamiento de las animas, rogamos uos e aconseillamos que tornedes en fazer uuestras confradrias como soliades en el dito hospital, e si por auentura contesciere otra tal occasion de muert de omme, o ferida, o plagar, nos tornaremos a los fazedores, e non queremos por esto ni por otra occasion, que ningun mal ni enbargo uienga a los confradres si no ad aqueillos qui el mal faran. Otrosi en aqueillos dias que soledes fazer uuestras confradrias no queremos que nengun otro omme estranio uos faga enbargo, saluo los romeos uiandantes ni seades tenudos de dar ren a ninguno, sino aqueillo que uos et uuestros antecessores auedes costumpnado de dar a la caridat del dito hospital.

Demas nos diemos al deuant dicto hospital franqueça de saluedat d’aqueil logar que claman Sorguinaritçaga ata l’ospital de Sant Saluador de Sumi Port, que ningun omme non sea osado de acometer ni de fer mal un a otro, et qui lo feziere, que pague a nos Mil. sueldos de calonia, segunt que el prior et los freires del dito hospital tienen nuestra carta de sal uedat. E por mayor firmeça d’estas cosas deuantdictas fiziemos poner nuestro sieillo en esta present carta que fue feyta et dada en Ronçasuailles quinze dias dentro en febrero, anno Domini.Mº.CCº.LXº. quinto.

Erregea Artzibarko, Erroibarko eta Esteribarko kofradiakideei zuzendu zitzaien, eta badakigu, kofradia horri, gero, beste ibar batzuk lotu zitzaizkiola, hala nola Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa, Arriasgoiti, Longida…, eta ea segurutzat jo dezakegu Baigorriko eta Garaziko auzokideak ere bai. Bada, kofradia horietatik eta tokian tokiko beste erlijio elkarte batzuetatik sortuko ziren Aro Modernoan ibar bakoitzak Kolegiatara antolatutako erromeriak.

XVIII. mendeaz jakin badakigu, Aezkoak berea ezabatzea erabaki zuela, horrela baitago idatzia 1798ko agiri batean, ibarrak erabakita: “urtero egiten zituen bi prozesio; bata, Orreagako San Salbatore ermitara, Ibañetan, eta bertzea, Muskildako Ama Birjinera, Zaraitzun”. Aezkoa ibar osoak bi prozesiori eutsi zien; bata, Aribeko San Joakinera, eta bertzea, Garaioako San Gregoriora. 1936-39ko gerraren ondotik, 1939-41 inguruan, Aezkoa Orreagara erromerian joaten hasi zen, gurutzeak, penitenteak eta ibarreko jantziak eramanda, eta 1970-90eko urteetan, erromeria guztien artean ikusgarriena izan zen. Gaur egun, gainbehera etorria da.

Erromeriari buruzko datu solte batzuk ditugu XVIII. mendeari dagokionez. Horrela, 1730ean, eliza-epaiketa egin zen Aurizko eta Aurizberriko apezaren artean; sekulako ika-mika zuten eskubideen inguruan, erromeria pasatzen zenean. Zalaparta hain handia sortu zenez, apezpikuak kendu egin zuen Aurizberriko 1731ko erromeria, liskarrik ez izateko.

Interesgarria da agiriaren pasarte bat irakurtzea, 1730eko erromeriak nolakoak ziren jakiteko (“Roncesvalles” aldizkaritik hartua. Kofradiako aldizkaria da; 44. Zk. 2007ko apirila):

 

“Lehenik, Artzibar osatzen duten hemezortzi herriek ohitura izan dute eta badute Orreagako Ama Birjinaren Errege Etxera prozesioan urtero joateko, beren apez eta gurutzeekin Igokundearen bezperan, eta halaber, Aurizberri herriak, bere apez eta gurutzearekin, urtean hiru aldiz. Lehena, San Joakin egunean; bigarrena, San Markosen letania handietan, eta hirugarrena, Pazko Mendekostekoan, eta guztiek Auritz zeharkatzen dute.

Bigarren, Auritz zeharkatzean, herriko bikarioak eta alkateak prozesioak hartu ohi dituzte, eta herrian sartzean, Artzibarko prozesioan buru egiten duen apezak, zeinari priore erraten baitiote, eta Aurizberrikoarekin doan bikarioak, estolak gainetik kendu eta Aurizko bikarioari bere omenean eskaintzen dizkiote; izan ere, haren lizentziarik gabe, ezin dira herriko elizan sartu gurutzeak gora eta estola jarrita, eta Aurizko aipatu bikarioak estolak itzultzen dizkie, eta horrela lizentzia ematen die eta laguntzen ditu herritik atera arte.

Hirugarren, Mendekoste bigarren egunean, 1730 honetako maiatzaren 29an, Aurizko bikarioa, elizatorraz jantzita, Aurizberriko prozesioa hartzera atera zelarik, zeinean herri hartako bikarioa baitzihoan buru, eta ikusirik Aurizberrikoa bertze alde batera beha zegoela eta estola eskaini gabe, erran zion nobedade hura arrotz zitzaiola, eta ez bazion lizentzia ematen, ezin zela sartu estola jarrita eta gurutzea gora Aurizko parrokian, eta Aurizberrikoak, orduan, erantzun zuen ezen Artzibarko apezek eskaintza egiten bazuten, Erroibarkoek ez, eta horrela aitzinera jo zuen estola eskaini gabe.

Laugarren, Aurizko apeza zain egon zen bertzea Errege Etxetik noiz itzuliko, eta ohartu zen aurizberritarra gurutzea goratuta eta estola elizatorraren gainean jarrita sartu zela aipatu herrian, eta elizatorraren gainean, kapa beltza eta kapelua buru gainean, eta eliztiarrak, buruak estali gabe. Eta estola eskaturik, Aurizberrikoak ere ezetz erran zion, eta horrela aipatu herria zeharkatu zuen Aurizko bikarioaren borondatearen aurka, eta halako une batean, prozesiokoak inguratu eta mehatxuka hasi zitzaizkion, eta gainera, prozesioko batek ukabila hertsirik egin zion mehatxu eta jipoitzeko keinuak ere bai.

Bosgarren, San Markos egunaren prozesioan, Aurizberrik Orreagako Errege Etxera egiten duen hartan, prozesioa atzera itzultzean, aipatu herriko bikarioa sartzen da herrian aipatu prozesio, gurutze eta estolarekin, Aurizko elizan sartu ere, eta bertan otoitz abestua egiten dute, eta prozesioan doazenek debozioak bultzaturik eskaintza egiten dute, eta eskaintza horretatik ateratzen diren marabediak Aurizko bikarioari ematen zaizkio, eta ekintza horren bidez aitortzen dute sosak hari bakarrik dagozkiola”.

XIX. mendeko gerra ugariek erromeriak eragotzi zituzten, eta badirudi Aurizko priore Nicolás Polit iritsitakoan (1887-1906), berreskuratu eta sendotu zirela prozesioak eta erromeriak berriro. Diotenez, Artzibarko erromeria hartu zen eredutako.

Jada, 1858an eta 1885ean, Erroibarrek, Artzibarrek eta Auritzek botozko prozesio handiak egin zituzten Orreagara.

1899an, Aita Santuak kristandade guztian erromeriak eta prozesioak berreskuratu eta garatzeko eskatu zuen. Iruñeko apezpikuak ere dei berbera egin zuen, hainbat santutegitarako erromeriak berreskuratzeko, hala nola Orreaga, S. Migel, Iratxe, S. Gregorio Ostiense edo Xabier, besteak beste.

1899ko maiatzaren 22an, inguruko ibarrek eta herriek erromeria egin zuten Orreagara; han bildu ziren, besteak beste, Artzibar, Orotz Betelu eta Erroibar. Nonbait, 6.000 lagunek parte hartu zuten. Aezkoak maiatzaren 29an egin zuen; Abaurrepeko Venancio Barber apezaren meza berriko egunean, zehazki.

Ama Birjina Sortzez Garbiaren dogmaren 50. urteurrenean, 1904an, Elizak berriz ere erromeriak sustatu zituen mundu osoan. Orreagakoa 1904ko irailaren 12an egin zen, eta diotenez, inguruko erromesek hiru km adinako luzera hartu zuten errepidean Orreagara iritsi baino lehen; inguruko herri eta ibarretako 42 gurutze zenbatu ziren, inguruko 50 apez, eta 200etik gora lagun, tunikaz estalita et oinutsik.

Orreagako erromeriak, XIX. mendekoak eta XX. mende hasierakoak, Mendekoste Egunaren inguruan egiten ziren. Honatx datak: –1860-70 aldean Auritz hasi zen, Mendekoste aitzineko astelehenean.

– Luzaide asteartean igotzen zen erromerian.

– Artzibar, berriz, Jaunaren igokundearen ondoko asteazkenean joaten zen. Orotzek, 1841 aldean Ibarretik atera zen arren, Artzibarko gainerako herriekin jarraitu zuen. – Aurizberrik bere kasa egiten zuen erromeria Erroibarko gainerako herrietatik bereizita, Mendekoste aitzineko ortzegunean.

– Erroibar, berriz, ortziralean joaten zen.

– Aezkoa, gerraondoan hasi zen (1939-41), Mendekoste ondoko ortzegunean.

– Nafarroa Beherea Ama Birjina buruilekoaren (irailaren 8a) ondoko asteazkenean joaten zen.

– Ondoren, beren erromeriak egiten hasi ziren Txantreako San Jose eliza eta Agoitz.

–1967an, eta ondoko zenbait urtetan, Iruñeko peñek gazteriaren ibilaldi bat antolatu zuten maiatzaren azken igandean.

1960ko hamarkadan, gizarte-aldaketen, lan-betebeharren eta abarren ondorioz, erromeriak asteburuetara aldatu ziren. Nafarroa Behereak irailaren 8tik hurbileneko igandean joateari eutsi zion. Gehienak finkoak badira ere, baten batek eguna aldatzen du, urtearen arabera; beraz, hemen egin dugun zerrenda zertxobait alda daiteke. Adibide hau 2007. urteari dagokio:

Maiatzak 1. Aezkoa, eta Txantrea.

Maiatzaren 1. igandea. Luzaide.

Maiatzaren 2. Igandea. Artzibar eta Orotz Betelu.

Maiatzaren 3. igandea. Erroibar

Maiatzaren 4. igandea, Aurizberri

Ekainaren 1. Igandea. Auritz.

Ekainaren 2. igandea, Agoitz.

Irailaren 5a, asteazkena, Nafarroa Beherea.

 

Artzibarko erromeria.  Artzibar-Orotz Beteluko erromeria maiatzaren bigarren igandean egiten da eta, gaur egun, jendetsuena eta ikusgarriena da. Artzibarko herriak, gehienak urtegiak azpian harrapatuak, Irati aldekoak, goizeko 6etan elkartzen dira Orotz Betelun. Garralda zeharkatzean, ezkilak jotzen dira haien omenez, eta Aurizberriko bentaraino jarraitzen dute bertze zutabearekin bat egiteko.

Urrobi ibaiaren aldekoak herri bakoitzetik abiatuta igotzen dira, eta herrietara iritsi ahala, taldetan elkartzen dira. Gero, denak Arrieta-Hiriberriko zubian elkartzen dira goizeko 7etan, eta denak elkarrekin joanen dira arestian aipatu bentaraino.

Lehenago, badirudi batzuk errepide zaharrean barna joaten zirela egungo Urrobi kanpineraino, eta bertze batzuk, berriz, bide zaharretan gaindi Hiriberritik, toki berera iristeko; handik aitzinera, Aurizberriko bentara iritsi, eta ondoren Auritz jotzen zuten.

Aurizko sarreran, herriko ezkila-hotsak entzuten dira, eta Aurizko alkatearen agurra jasotzen dute; lehenago, apeza ere agertzen zen. Aurizko alkateak erromerietako alkateekin batera zeharkatuko du herria Auriztik atera arte. Kolegiatan, prioreak eta zenbait kalonjek hartze ditu elizan sartu aitzin.

Aurizberriko bentan, hau da, Aurizko sarreran, bi aldeetatik etorritako jendea elkartu, atseden hartu, eta lerroan antolatzen dira, Kolegiataraino prozesioan joateko.

Auritz zeharkatzean eta Orreagako sarreran, gurutzedunak txanoz estaltzen dira eta gurutzeak gora eramaten dituzte; erromeria-bide luzean, aldiz, estali gabe joaten dira, eta gurutzea sorbalda batean.

Ibar bakoitzak bere erara eta hurrenkeran egiten du erromeriaren banaketa. Artzibarkoan, gurutzedun tunikadunak dira aitzindari. Erdian, ibarreko eta Orotz Beteluko alkateak doaz. Gero, elizetako gurutzeak, apezak, gizonak, erlijio-estandarteak, Ama Birjinaren zutoihalak, eta bukaeran, emaztekiak.

Taldeen hurrenkera edo antolaerari buruzko ika-mikarik ere izan da inoiz. 1928an, konparaziora. Kofradiak plazaratzen duen Roncesvalles” aldizkarian aurkitu dugu horren berri; pasartea 2001ean argitaratu zen.

[…] 1928ko martxoaren 14an, Nagoreko Mariaren Alabak Elkarteak Iruñeko apezpikuarengana jo zuen, honakoa azaltzeko: “1) Artzibar eta Orotz Betelu urtero joaten dira prozesioan Orreagako Errege Kolegiatara, Mendekoste aitzineko asteazkenean. 2) Denek aitorturiko aspaldiko ohiturari jarraiki, Nagoreko Mariaren Alabak Elkarteak beti apezen ondoko lekua izan du Orreagarantz joatean, eta azken lekua, handik itzultzean. 3) Zenbait urtetan, Orreagarantz joatean, istilu itsusiak gertatu dira Nagoreko eta Arrietako Mariaren Alabak elkarteen artean, Arrietakoek hartu nahi izan dutelakoz Nagorekoek beti izan duten lekua, eta iazko gorabeherek eraginda, herrien esku-hartze tamalgarria gertatu zen. 4) Gorabehera ikusirik, Artzibarko Udalak bilera egin eta erabaki du Mariaren Alabak prozesioan joan daitezela herri bakoitzeko parrokia-gurutzeen eta penitenteen hurrenkeran. 5) Akordioa ikusirik, Nagoreko Mariaren Alabak Elkartea zokoraturik sentitzen da, eta guztiz sinetsirik Berori dela afera moldatzeko autoritate eskudun bakarra, gurtza ekitaldia baita, Berorrengana jo eta afera konpontzeko eskatzen diogu apalki, bidenabar erranik Berorren erabakiari men eginen diogula”.

Apirilaren 2an, Arrietako Mariaren Alabek beren erantzuna prestatu zuten, apalkiago eta afera konpondu nahian: “Gure Prelatu guztiz maiteari adierazi nahi diogu, ez orain, ez inoiz, ez dugula ordena nahasi nahi izan, zeren, nahiz eta gure xedeei entzungor eginik eta zinegotzi jaun batek gehiegikeriaz erlijio-ekintza batean umiliaturik, amore eman baitugu beti gure eskaeran, halako ekitaldi on eta ederrean zalapartarik ez eragiteko. Elkarte honek zutoihalik gabe joatea erabaki zuen, eta guk deusetarako esku hartu gabe ere, Parrokiako Kabildoak eta Artzibarko Udalak ebatzi dute Mariaren Alabak Elkarteak parrokien hurrenkeran joan daitezela, guztiek egiten duten bezala, Nagorekoak izan ezik, ebazpen horren aurka altxatu baitira”.

Apezpiku jauna saiatu zen saiatu zenez aferaren muina zertan zetzan jakiten, eta txosten xehakatua egiteko enkargua eman zion Orreagako prioreari. Fermin Goicoechea Jaun Priorearen txostenak zazpi puntu ditu. Lehenbizikoan hauxe dio: “ez dago inon jasoa Nagoreko Mariaren alabak aspalditik hona edo duela 40 urtetik hona etorri direnik prozesioan apezen ondoko lehen tokian. 2.: 1925era arte, herri guztietako Mariaren Alabak ez ziren talde gisa joaten, eta ez zuen bakoitzak bere zutoihala eramaten, banaka joaten baitziren, gainerako guztiak bezala”.

Maiatzaren 10ean, prozesioa egin baino egun gutxi batzuk lehenago, Manuel Arce Ochotorena probisore jaunak epai salomonikoa eman zuen: “Ebatzi dugu: 1.:Lehian ari diren elkarteek txandaka goza dezatela lehentasun eskubidea kasuan kasuko prozesioan. 2.: Aurten Nagoreko Mariaren Alabak elkarteak goza dezala aipatu eskubidea” .

 

1878. Hilario Sarasak erromeriaz egindako deskribapena.

Auritzen sortua, apez horrek Orreagako historia bat argitaratu zuen 1878an; testu jakingarria da bertako historiarentzat; besteak beste, erromerien deskribapena.

Hilario Sarasa Suescun (Auritz, 1831- Iruñea, 1910). Kolegiatan bizi eta lan egin zuen. Kontularia izan zen (1869-75), eta gero liburutegian lan egin zuen. 1902an, Historiako Errege Akademiako kide izendatu zuten, eta Nafarroako Monumentu Historiko eta Artistikoen Batzordean lan egin zuen.

Harrigarria da Erroibarko prozesioen berri ez ematea, ezta Garaziko baxenabartarrena ere; beharbada, eten eginen ziren, bigarren karlistaldia bukatu berria baitzen (1872-76), eta baliteke urte batzuetan prozesio horiek egin ez izana. Era berean, ez zituen Artzibarko Irati aldeko herriak aipatu, eta handik urtebetera, behintzat, herri gehienak Orotz Betelukoekin elkartzen ziren, eta gero, Urrobi aldeko guztiekin, non eta, haren hitzetan, “Aurizberriko errotan”, hau da, egun Urrobi kanpina dagoen lekuan. Gaur egun, Aurizberriko bentan elkartzen dira, Aurizko sarreran.

Honatx zer idatzi zuen erromeriez, arras ongi ezagutzen baitzituen.

“Leku honetan jende gutxi bizi da, eta bizitza lasai doa, eta jende metaketaren zalapartak ez du ohiko monotonia hausten.

Ez da feriarik eta merkaturik egiten, eta Gure Amaren Natibitate eguna ere (Kolegiataren Zaindaria) ez da gainerako herrietan bezala ospatzen. Bertako jende aunitz etortzen da, bai eta Frantziako hurbileko herrietakoak ere: Jende hori, ordea, ez dator jostetara, Orreagako Ama Birjina ohoratzera eta Hari opariak eskaintzera baizik. Hortaz, jende gehien-gehiena Sakramentu Santuak jasotzera heldu da, eta Meza Nagusi eta Predikua entzutera, zeina euskaraz ematen baita, bertaratzen den jendearen ohiko hizkuntza delakoz. Arratsaldeko bortzetan Orreaga betiko isiltasunean datza. […]

Orreagak aipatutakoaren antzeko bertze egun batzuk ere izaten ditu, hau da, jendea etortzen baita erlijio-xede hutsez. Luzaide, Artzibar, Aurizberri eta Aurizko prozesioak dira.

Luzaideko prozesioa.-Igokunde egunaren ondoko asteartean egiten da. Goizeko 8etan iristen da Kolegiatara, arrunt ordenaturik, herriko apezak eta udalak lagunduta. Arras jendetsua da, eta ohiturari jarraiki, etxe guztiak daude ordezkaturik, etxekoren bat joaten baita. Berehala elizan sartu, eta Salbea abestu ondoren, zerbait jatera ateratzen dira. Bederatzi eta erdietan edo, meza kantatua entzun, eta elizatik abiatuta, Prozesioan itzultzen dira beren parrokiara, atera ziren modu berean, nor bere baitan bildua eta Arrosario Santua errezatuz, bi legoa eta erdiko ibilbide osoan. Kolegiatako Kabildoa prozesioan doa Iturriotzeraino.

Aurizberriko prozesioa.- Igokunde ondoko ortzegunean egiten da. Luzaidekoaren orden berean iristen da Kolegiatara goizeko 8etan, nor bere baitan bildua, herriko apezak eta Udalak lagundurik. Eskolako haurrak dira aitzindari, maisuak gidaturik; gero, ezkonduak, parrokiako gurutzea apezarekin eta abeslariekin, eta gibelean, emakumeak. Joan-etorrian Arrosario Santua errezatzen duten korotan, eta erromesen gurutzetik, Letania Lauretana kantatzen dute, eta horrela elizan sartuta, apezak ematen duen meza entzuten dute. Herrian inolako pausaldirik egin gabe, prozesioa atzera doa iritsi zen modu berean. Kolegiatako Kabildoak beheitiko plazara laguntzen ditu, eta egun horretan, Aurizberrin jaieguna da.

Aurizko prozesioa. –Auriztarrek ez dute prozesioa egiteko ohiturarik. Zenbait urtez egin dute, eta uste izatekoa da hemendik aitzina ere egitea, herri mugakideen ohitura onak imitatuta.

Artzibarko prozesioa.- Nahita alderantzikatu dugu prozesioak Orreagara iristen diren hurrenkera, Artzibarko herriek egiten dutenaz zehatzago mintzatzeko. Igokunde ondoko asteazkenean egiten da, eta aspaldi-aspaldikoa da. Jendetsuena da, eta Ibarreko herri guztiek parte hartzen dute.

Herri batzuek gauerdian atera behar izaten dute, lau eta bortz legoara baitaude Orreagatik, eguraldi txar guztien gainetik; eta ez da txikia jende horien sakrifizioa, ez horixe; munduko ondasunetan urri, baina fedean aberats, gau osoa ematen dute harkaitz eta amildegietan oinez ibiltzen, agian hotzak eta erauntsiak jota, eta oin oinutsak zaurituta, penitentzia egiteko nahia baitute.

Hurbilen dauden herrietakoak bertze herrietakoen zain daude, eta horrela, ibilbide osoan, prozesioa handiagotzen da, ibaia ibaiadarren urak bildu arauz handiagotzen den gisan.

Hunkigarria da ikustea nola jaisten den jendetza hura sigi-saga errepide bazterrean kokaturiko herrietatik malkar haietan behera, gauez, otoitzean eta Ama Birjinari kantari, herrixka aunitzetako ezkila-hotsek agur egiten dieten bitartean.

Lusarretan jada prozesioa handia osatua da, Orotz Betelu baizik ez baita gehitzekoa, eta Aurizberriko errotan batuko zaie.

Hortik aitzinera, Ibar osoa elkarrekin joaten da Aurizko karrikan barna; eta Orreagako dermioan sartzean, Errolanen Gurutzean, Kolegiatako ezkilek orok jotzen dute.

Orden handienarekin iristen da prozesioa goizeko 8etan, koro batzuk Arrosario Santuari otoizka; bertze batzuek Salbea abesten dute, eta bertze batzuek, Letania. Ehun lagun baino gehiago joaten dira aitzindari tunikaz estalita, gurutze izugarriak eramanik, eta oinutsik; ondotik, gurutzerik gabeko gizonak; ondoren, apezak eta beste hainbat parrokiatako hogeita bat gurutze, eta atzean, emakume olde handia. Hala gizonak nola emakumeak koroak osatuta iristen dira, Udaleko kideak buru direla, eta horrela sartzen dira elizan, ezkilek orok jotzen duten bitartean.

Gau osoa oinez, baraurik eta, jakina, oinutsik, eman duten tunikadunek Sakramentu Santuak jasotzen dituzte lehenik, hau da, aitortza eta jaunartzea, eta aunitzek ezin sakramenturik hartu eguerdia pasatu arte. Meza nagusi bat entzuten dute, ibarreko apezek txandaka emana, Kolegiatako abesbatzak organoz abestua.

Otamenaren ondoren, arratsaldeko ordu bietan, ezkilek berriz ere jotzen dute, prozesioa abiatzekoa dela iragartzeko, eta ordu bi eta erdietan abiatzen da, iritsi zen modu berean, Kolegiatako Kabildoa lagun hartuta herritik atera arte. […]

 

1916. Erromeriari buruzko pasartea, Leoncio Urabayenek idatzia.

Leoncio Urabayen, (Errotz, -Arakil-, 1888 // Iruñea, 1968). Euskal Herriko lehen geografo modernoa da, eta ikasketa bukaerako ikerketan (1916) Orotz Betelu ikertu zuen. Ugaria da herriari buruzko informazioa, Artzibarko azterlanerako iturri guztiz egokia.

Erromeriaz ere mintzo da, jakina. Ohar batean dio Orotz Betelu Artzibarkoa ez bazen ere, elkarrekin joaten segitzen zutela. Ez zuen aipatu, baina bitxikeria gisa erran dezagun, goizeko 7etan, erromeriak Garralda zeharkatzean, ezkilak jotzen dituztela (23-24. or. ):

“Igokundearen ondoko asteazkenean, Artzibarko jendea erromesaldian joaten da Orreagako santutegira (24). Azparren, Gorraitz eta Artozkiko erromesak goizeko ordu bietan edo hiruetan iristen dira Orotz Betelura. Orotz Betelukoak lotzen zaizkie, eta denak elkarrekin, goizeko lauretan abiatzen dira. Aurrean, gurutze eramaileak doaz, tunikaz jantziak, aurpegia estalia, soka bat gerrian, oinutsi eta baraurik. Gurutzeak pago-zurez eginak dira; metro eta erdi edo bi metro dira luze; eta metro bat edo metro eta erdi, zabal. Enborraren diametroa 10-15 zentimetrokoa da. Astunak dira. Bidean, penitenteek arrosarioa errezatzen dute, eta atzean, apezek eta gainerakoek orok letania abesten dute; batzuk oinez datoz; besteak, zaldiz. Goizeko zortziak aldean, erromesaldia Aurizberriko bentara iristen da (Auritz ondoan), eta Artzibarko beste herrikoekin elkartzen dira. Guztiek elkarrekin Aurizko karrika zeharkatzen dute, penitenteek gurutzeak bizkar gainean eta besoak zabalik daramatzatela. Horrela ere sartzen dira Orreagan; guztiek aitortza egiten dute, bai eta jaunartzea ere; meza nagusia entzuten dute, predikua euskaraz ematen da, eta gero, itzultzen dira, arratsaldeko ordu bietan abiatuta, iritsi ziren modu berean. Orotz Betelura arratsaldeko seiak aldera iristen dira (25).

1885ean, Orotz Beteluk bertze erromesaldi bat egin zuen Orreagara, agorrilean. Herri guztiak parte hartu zuen eta Orreagako Ama Birjinari arren erregutu zioten kolera ez zedila Orotz Betelura iritsi, gaitz hori Nafarroako bazterrak hondatzen ari baitzen. Kolerak ez zuen Orotz Betelu jo.”

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

Orreagako elizatik ateratzen. (La Hormiga de Oro aldizkaria, 1927).